HATO KUM KA JAITBYNRIEW NGI LA IOH SHISHA IA KATA KA JINGLAITLUID?

 

 

        

Sa shisien nga kwah ban kren biang halor kajuh phang kaba nga la ju kren bad nga la ju pynmih ruh ia kine ki jingthoh jong ha ki kotkhubor khasi. Nga iai ban shi iai ban ia  kane ka juh ka bynta khnang ba kum ka jaitbynriew Hynñiewtrep Hynñiewskum ngin ym noh klet ïa ka histori jong ka jaitbynriew hadien ba ka Sorkar British ka la phet noh na ka Ri Khasi baieid jong ngi ha u snem 1947. Kum ka jaitbynriew ngim dei ban klet noh ïa kaei kaba la dep jia hapoh ka bri Hynñiewtrep ha ki por ba la leit noh. Bun ia ki jingshisha la tep eitmiaw noh da ka sorkar India bad ia ka histori ba kyrpang jong ka Ri jong ngi la pynbakla noh da ki katto katne ki 'riew khwan bor khwan myntoi.

Naduh hyndai hynthai- kulong kumah, ka Ri Hynñiewtrep Hynñiewskum ka dei ka ri kaba synshar laitluid ne kata ka 'Sovereign Nation' kaba ki ong ha ka ktien nongwei. Ka Ri Hynñiewtrep jong ngi ka don la ki jong ki nongsynshar kiba synshar laitluid hapoh la ka jong ka it ka hima khlem da don ka  jingshahteh shahkhum  ha ki bor ba na bar kumba long mynta. Ka Ri jong ngi kam shym la hap ruh hapoh ka Ri India kumba long mynta. Ka jingsynshar laitluid ka la neh bad dei hadien ka jingwan jong ki British sha India bad ki la poi shaduh kine ki lum baieid jong ngi, dei ha kane ka por ba ka jingsynshar laitluid jong ki syiem Khasi - Jaintia ka la sdang ban duh noh.

Hadien jong ka thma-bah ba ar (1939-1945), ka sorkar phareng (British) ka la thmu ban ai jinglaitluid noh ïa ka ri India bad kumjuh ruh ïa ka Ri Hynñiewtrep jong ngi. Ki Syiem Khasi ki la i donkam ban don noh tang kawei ka bor synshar ïa baroh ki Hima Khasi. Kumta ha ka 22 tarik u Nailar 1946 la seng ïa ka ‘Federation of Khasi States, khnang ba baroh ki Hima Khasi kin don noh tang hapoh kawei ka ‘Federal Government’. U Wickliffe Syiem, u Syiem khynnah jong ka Hima Nongstoiñ, u la don bynta lang ban ïaphylliew jingmut halor kumno ban pynkhlaiñ ïa kane ka Federal Government. U Wickliffe u la leit hi ruh shaduh Delhi ban ïakynduh bad ki rangbah jong ka Sorkar phareng ban ïatai ha kaba ïadei bad ki Hima Khasi, la kin shimti noh ïa ka jingsynshar laitluid na ka kti ki phareng ne kin sah shuwa hapoh ka ‘British Protectorate’ kumba la ai jingmut da ka Simon Commission (1927-1928).  Kane ka jingleit jong u sha Delhi ka khlem seisoh namar ba u khlem ïoh ïakren bha bad ki rangbah sorkar phareng, namar ka jingbunkam jong ki bad ka jingdawa jong ka Muslim League ban ïoh noh ka jingsynshar laitluid na ka bynta ki Muslim kiba shong ba sah ha Pakistan.

Hadien kata pat, ki nongïalam jong ka India ki la sngewthuh shai ba kin sa ïoh noh ïa ka jinglaitluid na ka sorkar phareng, ki la sdang sa da ki buit sniew kumno ban ïoh klun lut ïa ki jaka ba marjan bad ka, kynthup ïa ka Ri Khasi jong ngi. Kumta, hadien ba ka sorkar phareng ka la pynbna jinglaitluid ha ka 15 tarik Nailar 1947, kine ki nongïalam jong ka India, ban shu thom da ka bor ïa ki hima Khasi bad ban pynngat jubor ïa ki ha ka Dominion of India kim sngewdei rukom bad ki la pynbieit ïa ki syiem khasi bad ban pynngop ïa ki ha kata ka jingïapynbeit da ka jingthoh kaba ki khot ka ‘Stand Still Agreement. Kane ka Agreement ka ai por ïa ki syiem Khasi ar snem ban rai la kin synshar hi ïa la ka jong ka hima ne kin ïasoh bad ka India. Hapdeng ki jingïakren ki syiem kim shym kohnguh satia ban soi ïa kata ka jingïatehsoskular (agreement) namar kim kwah ban ngat sa ha ka jingsynshar mraw jong ka India. Hangne la mih ki jingkren pynshohbieit na u Governor ka Assam bad kiwei de ki ‘riewrangbah jong ka Sorkar India ban ong ba katei ka jingsoi ïa katei ka agreement kam don jingktah ei ei ïa ki hima Khasi. Da kine ki kyntien jali ja-um jong kitei ki dkhar India, ka la pynlong ïa ki syiem Khasi ki bym ju don kano kano ka buitsniew ne tharai sniew ïa kiwei ba kin soi ïa katei ka agreement ha ka 16 tarik u ‘Naitung 1947 da ka jingmut ba yn sa ïa pyrkhat kham jngai shuh shuh ha ki por ban dang wan.

Pynban tang hadien saw bnai, ka sorkar India hapoh ka jingialam jong u Sardar V. Patel, ka la pynkheiñ jutang im im peit peit bad wanrah khlem dei por sa ïa kawei pat ka agreement kaba ki khot ka ‘Instrument of Accession (IOA) bad la bynrap lang bad ka Annexed Agreement (AA). Ha kane ka Agreement la kynthup lut ïa baroh ki hima khasi hapoh ka Dominon of India. Ka Sorkar buit poh jong ka India bad ki shakri kieng atiar jong ka, ki shipai Assam Rifles, ki la phah soi jubor ïa ki syiem khasi ïa kane ka agreement ha ka 15 tarik Nohprah 1947 ba ki hima khasi baroh kin hap noh hapoh ka jingsynshar jong ka sorkar buit poh jong ka India. Kumta ki syiem khasi ki hap ban soi la ka soi ïa kane ka agreement khlem da ïoh twad jingmut shuwa na u paid u hajar ka ri Khasi. Ki don ruh katto kate ngut ki syiem khasi kiba khlem soi ïa kane ka agreement. Hynrei hadien katto katne por ki la hap ban soi la ka soi namar ka jingpynap suloi jong ki shipai Assam Rifles,bad lada kim soi kitei ki shipai ki lah ban siat pynïap ïa ki. Dei ha kane ka snem ba u Syiem khynnah jong ka hima Nongstoin, u Wickliffe Syiem u la shah hiar thma ha ki shipai thombor jong ka ri India namar ba um kwah  ban long mraw sa ha ki dkhar India bad namar ba u la pynbna ia ka hima Nongstoin kum ka ri ba laitluid, hynrei sngewsih ba ki jingangnud jong u kim shym la urlong bad u la hap ban phet noh sha ka Ri Bangladesh khnang ba un ioh lait im na ka kti jong ka sorkar India.

Nga lah ban pyniayriem ia u Wickliffe Syiem kum u A.Z Phizo u nongialam jong ka Naga National Council (NNC), uba la pynbna jinglaitluid ia ka Nagalim ha ka 14 tarik Nailar 1947 bad haduh mynta mynne ki Naga ki ju rakhie ia ka sngi laitluid ha ka 14 Nailar manla u snem. Lehse, lada ka Federation of Khasi States kan pynbna jinglaitluid ia ka Ri jong ngi kumba leh u Syiem Wickliffe ia ka Hima Nongstoiñ, kan jin da la long kaei kaei kaba sah kynmaw ia ngi ki longdien.

Ha ki por ba nga dang kham khynnah nga ju ïohsngew ïa ka kyntien kaba ong “Khasi by Blood Indian by Force”. Ha kata ka por ngam pat sngewthuh bad shemphang ia katei ka kyntien, hynrei hadien ba nga la pule ïa ka histori jong ka ri Khasi ngan sa lsh ban sngewthuh bad shemphang ïa ka jingmut jong katei ka kyntien haneng. Ngi tip bad ngi sngewthuh ba ngi long nong India dei na ki ktang suloi jong ka Sorkar India, ym da ka mon ba laitluid jong ngi ki khun Hynñiewtreo.

Ka khyndew ka shyiap jong ngi ka la hap hapoh ka India ym da ka mon jong ngi hynrei da ki ktang suloi jong ka ri India.

Ka sorkar india, kam shym pat la pynkut haduh mynta mynne ïa ki kam thombor jong ka ïa ka jaitbynriew rit paid jong ngi, kynthup ruh ïa kiwei ki jaitbynriew rit paid jong ka thaiñ shatei lam mihngi jong ka ri india. Dang ha ki katto katne snem ba la dep, ngi la sakhi ïa ki kam thombor jong ka sorkar india, ha kaba kala pynlong aiñ jubor ïa ka CAB/CAA, wat hapdeng ki jingpyrshah ba jur da ki paid nong-shong shnong jong ka thaiñ shatei lam mihngi jong ka ri india. Ka jaitbynriew jong ngi ka la dawa ruh ïa ka Inner Line Permit(ILP) naduh ki snem 1987 ter ter, hynrei kaba sngewsih pat ka long ba ki jingdawa jong ngi kim shym la long doh long snam bad la kheiñ dewthala da ka sorkar India. Hooid, ha 19 tarik Nohprah 2019, ki MLAs jong ngi ki la mynjur ïa ka resolution jong ka ILP, bad ruh la rah ïa ka sha ka sorkar india, hynrei ka sorkar india pat kam shym la mynjur haduh mynta mynne ban pyntreikam noh ïa ka ILP ha ka jylla jong ngi, hynrei ka la weng pynban ïa ka kyntien ‘KHASI & JAIÑTIA’ na ka preamble jong ka Eastern Bengal Frontier Act 1873 kaba dei ka aiñ ba la shna da ka sorkar phareng ban ïada kyrpang ïa ki jaitbynriew rit paid jong ka thaiñ shatei lam mihngi jong ka ri india.

Ka jingthmu ban wanrah ïa ka lynti rel bad ban tih ïa u uranium ha Ri Khasi da ka sorkar india kadei tang ka jingkhwan myntoi jong ka bad ka jingthmu pynduh jait ïa ka jaitbynriew rit paid jong ngi.

Ngim lah ban len ba, wat ki nongmihkhmat jong ka jylla jong ngi haduh kine ki sngi, ki dang shah pyniaid (Control) bad shah hukum (command) ha ki nongialam jong ka sorkar 'meinah bad kim don kata ka iktiar kum ki nongialam ban pyn-i la ka bor haba ka jylla ka shah thombor.

Haba nga phai nga khmih sha ka jinglong jingman jong ka sorkar India mynta nga i sheptieng bad rit mynsiem ïoh ba ha kano kano ka por kan thombor ïa ka jaitbynriew jong ngi kumba ka la leh ha Jammu & Kashmir ha u snem 2019, ha kaba kala pynduh pyndam noh ïa ka Article 370 jong riti synshar jong ka india, kaba ai jingïada kyrpang ïa ka jylla J&K. Ngim dei ban shaniah bad ngeit ïa ki kyntien jali ja-um jong kine ki ‘Khar India. Kaei kaba ki kren bad kaei kaba ki leh ka long markhongpong. Ngi la dep ban sakhi ïa kita jingleh donbor jong ka sorkar india naduh ki snem 1947 haduh mynta mynne. Hooid, ki rymmiang shyntur jong ka sorkar india ki lah ban len ïa kaei kaba la jia, hynrei ka histori ka ïaineh bad ka ïaisah kumjuh kumba ka la dep ban jia.

Kaba kumno mo kata ka jinglaitluid kum ka jaitbynriew ngi ïoh? Haba ngi dawa ïa ki aiñ ban ïada ïa ka jaitbynriew na ka jingwan-buhai shnong jong ki nongwei nong-ar ki mynder, ka sorkar india ka wanrah pynban da ki aiñ kiba ai jingïada ïa ki mynder. Hato sngew dei ban ong ba ngi la ïoh jinglaitluid, katba ngi hap ban da jaw snam ban dawa ïa la ka hok longtrai jong ngi bad ruh ngi hap ban da mih ha madan thma tang ban dawa pyntreikam ïa ki aiñ ïada jaitbynriew. Ngi sngewthu shai ba ka ri bad ka jaitbynriew jong ngi ka dang don hapdeng ka madan thma bad ngim shym la ïoh jinglaitluid satia haduh mynta mynne.

Kumta kum ki ‘riewshemphang bad ki khun dap-shynrang ba don jingkitkhlieh iala ka  Ri to ngin pyrkhat jngai na ka bynta ka lawei ka Ri khnang ba kan ym long ka jingtim ïa ki longdien mandien ki jong ngi bad kum ki ‘riew ieit Ri to ngin leh ei ei na ka bynta ka Ri bad ka Jaidbynriew khnang ba ngin ïoh noh ïa ka jinglaituid kaba dei ka hok longtrai(birth right) jong ngi ha la ka jong ka Ri.

Khatduh khatwai nga kwah ban ong, " Kano kano ka Ri bad ka Jaitbynriew la rit ne khraw, ka don la ka hok ban synshar laitluid khlem ka jingshahteh ha ki bor ba na bar bad kano kano ka Ri ne Jaitbynriew kaba kyntait bad pyrshah ia ka jinglaitluid jong kawei pat ka jaitbynriew, kata ka jaitbynriew ka la thombor ia ka hok longbriew manbriew".

Khublei shibun

Kyrteng :- Carmel Fedrick Malngiang

Jaka sah :- Wahkaliar, Sohra

Ph. No. :- 6009594917